Rahmi Aşkın Türeli'den kur korumalı mevduat sistemi eleştirisi

TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nda Ticaret Bakanlığı’nın 2024 yılı bütçesi görüşülüyor. CHP Komisyon Sözcüsü ve İzmir Milletvekili Rahmi Aşkın Türeli, komisyonda şunları söyledi: 

“Ticaret Bakanlığı bütçesine geldiğim zaman, tabii, bir dış ticaret bir iç ticaret kısmı var. İki kısımda da sürem yettiği sürece bir şeyler söylemek istiyorum. Önce dış ticaretten başlayayım, şimdi, tabii, Türkiye’nin ciddi yapısal problemleri var. Bu yapısal problemlerin en önemlilerinden bir tanesi de Türkiye’nin yurt içi tasarrufları yeterli değil yani belli bir yatırım düzeyini sağlayabilmek için dışarıdan tasarruf alıyoruz, başka bir ifadeyle cari işlemler açığı veriyoruz. Cari işlemler açığı yeni bir problem değil, çok uzun yıllardır devam eden bir problem ve hiçbir şekilde çözülmeyen ve gittikçe de ağırlaşan bir problem. İktidar olduğunuz zamandan beri hazırlanan daha önceki bütün dokümanlara, planlara, orta vadeli programlara, yıllık programlara bakın, hepsinde “Cari işlemler açığını kapatacağız, bu sorunu çözeceğiz, ihracatın ithalata bağımlığını azaltacağız.” gibi tedbirler var, söylemler var, politikalar var ama alınan bir arpa boyu yol yok, ne yazık ki aynı problem devam ediyor. 

Ekonomi büyüdüğü zaman cari işlemler açığı yükseliyor ve finansman sorunu ortaya çıkmaya başlıyor. Nasıl finanse edeceksiniz cari işlemler açığını? Çünkü finanse edemediniz mi bir biçimde dışarıdan ithalat yapamazsınız. Orada da baktığımız zaman, ne kadar sağlıklı finanse ediyoruz, o da ayrı problem. Bir taraftan, tabii, bu Merkez Bankası’nın da görevidir ödemeler dengesi olarak ama dış ticaret kısmında, ihracat, ithalat kısmında sizin de görevinize, sorumluluk alanınıza giriyor. Yani son dönem baktığımız zaman burada şunu görüyoruz: Net hata ve noksan kaleminde anormal yükselişler var. Bakın, 2022 yılında 26 milyar dolar net hata ve noksan kalemi var. Normalde bir cari işlemler dengesi vardır, ödemeler dengesinde. Bir de bunun altında onu finanse eden bloklar vardır yani daha çok dışarıdan gelen finanslar. Bu, doğrudan yabancı yatırımlardır; bu, portföy hareketleridir, yabancılar gelir, Türkiye’de hisse senedi alırlar, borsaya girerler ya da borçlanırsınız ya da rezervlerinizden bir rezervle ödersiniz bunu ama bunlar olmadığı zaman net hata noksan kalemi var. Ama bunun ne olduğu belli değil, bu kalem normalde sıfırın etrafında dalgalanması gereken bir kalem, denkleştirme kalemi ama öyle çalışmıyor. 

Şimdi, ihracat, ithalat rakamlarınıza bakıyorum, ihracatta 2023-2024 döneminde yüzde 4,7’lik bir artış var, ithalatta yüzde 1,6’lık. Bir de OVP var, plan da var. Baktığım zaman, OVP’de de -yani üç yıllık alalım çünkü siz de burada üç yıllık bir perspektifi koymuşsunuz- 2026/2023 yani izleyen üç yılda ihracat yüzde 18,5 artacak, ithalat yüzde 12,8 artacak. Ben bunun altındaki varsayımlarınızı öğrenmek istiyorum. Bunların ne kadarı miktar artışından geliyor, ne kadarı fiyat endekslerinden? Mutlaka fiyat endeksinden gidiyorsunuz yani oturup da ‘Yüzde 10, yüzde 15 artıralım’ gibi bir kaba hesaplama yok. Burada ilginç olan, fiyat endekslerinde de işler çok karışmış, öyle gözüküyor. Buradaki esas sıkıntı şu: Türkiye’nin yapısıyla uyuşmayan bir durum var çünkü Türkiye’nin hem üretim yapısı hem ihracat yapısı ara malı ithalatına bağımlı. Yıllardır uygulanan yanlış politikalar, sıcak para politikası, dışarıdan gelen sıcak para, döviz girişi döviz fiyatlarını baskılayarak, TL’yi değerli hâle getirerek ihracatı caydırıyor, ithalatı özendiriyor ve cari işlemler açığı problemi çıkıyor. Nasıl bu şekilde bu problem çözülecek, burada anlaşılabilir değil. 

“ÇİN MODELİ’ ARKADAN HIZINI ALAMADI”

Şimdi, 2021 Eylül ayında faiz indirimleri var, aslında baktığımız zaman, faiz indirimleri -bu, aslında iç ticaret kısmında da söyleyeceklerimle ilgili- Türkiye’yi bir anda başka bir ortamın içine soktu. Zaten var olan bu yapısal problem iyice ağırlaştı. Ne oldu? Enflasyonun dünyada yükseldiği bir konjonktürde, Cumhurbaşkanı’nın ‘Faiz sebep, enflasyon neticedir’ tezine göre faizler indirildi, 8 lira 30 kuruş olan dolar kuru dört ayda 18 lira 30 kuruş oldu. Fakat daha ilginci şu; zamanın Maliye Bakanı Nebati dedi ki: ‘Dolar yükselecek, biz dolara müdahale etmeyeceğiz. Dolar yükselsin, bu şekilde cari işlemler açığı problemini çözeceğiz, cari fazla vereceğiz, ekonomi yeniden istikrara gelecek, dengelenecek’. Hatta önce dedi ki ‘Çin modeli’, arkadan hızını alamadı ‘Türkiye modeli’ dedi, sonra o model dört ay sonra patladı ‘Müdahale etmeyeceğiz’ denilmesine rağmen birdenbire müdahale oldu. Devletin bir bakanı müdahale  etmeyeceğini söylüyor ve ondan sonra o müdahale kur korumalı mevduat sistemini getirdi ve Türkiye'yi şu anda da hâlâ içinde bulunduğumuz krizin içine soktu. 

Şimdi, teknoloji yoğunluğuna baktığımız zaman şunu görüyoruz: Dörtlü ayrımı, yüksek, orta yüksek, orta düşük, düşük diye. Yüksek teknolojide, orta yüksekte ve orta düşükte ithalat ihracattan daha yüksek pay olarak, Türkiye’nin ihracatı sadece düşük teknolojili sektörlerde ithalattan fazla. Düşük teknolojili sektörlerin ihracattaki payı yüzde 32,3, ithalattaki payı yüzde 12,2, onun dışındakilerin hepsinde ithalat daha yüksek. Bu aslında dışarıya olan bağımlılığın ne kadar yüksek olduğunu gösteriyor. Bir şey daha söyleyeyim: Yüksek teknolojili sektörler ki çok önemli yani esas itici güç, planda da baktık onun üzerine çok fazla vurgu var. AKP hükûmetleri 2002’de iktidara geldiği zaman yüksek teknolojili sektörlerin toplam ihracat içindeki payı yüzde 6,2’ymiş, şimdi ne kadar biliyor musunuz? Yüzde 3,1. Artmamış, aksine azalmış, şimdi de gene o seviyelerde. Üretimde de 2002’de yüzde 5,1’miş, 2022’de yüzde 3 olmuş, devletin resmî rakamları yani bir yükseliş yok ihracatta, ihracatta bir dönüşüm yok. Tabii ki zaman içinde elbette ihracat artıyor, ithalat da artıyor. Burada zaten şunu da anlamak mümkün değil: Hep ihracat üzerinde bir vurgu, ihracat 500 milyar dolar... Ne oldu 500 milyar dolar ihracat hedefi? Gitti, bitti, şu anda artık hiç kimse konuşmuyor bile, ne zaman olacağı belli değil. 

“MALİYET ENDEKSİ YÜZDE 150 ARTIŞ”

İç ticaret kısmına geçtiğimiz zaman, sunuşunuzda da vardı, özellikle hep çeşitli sektörlerde son dönem yaşanan bu fahiş fiyat artışları, stokçulukla mücadele ve bunlarla denetim, mücadele yöntemleri var ama şunu yeniden tekrar söylemek lazım: Bugün birçok sektördeki, otomotivdeki ve emlaktaki fiyat artışlarının nedeni sadece bu stokçuluk ya da fahiş fiyat artışı ya da birtakım insanların bunu kötüye kullanması değil. Çünkü öyle bir yapı oluştu ki negatif reel faiz verdiğinizde, verdiğiniz faiz oranları enflasyonun altında olduğunda insanlar önce ne yaptılar? Dövize gittiler, altına gittiler. Kur korumalı mevduat sisteminin, onun da önünü kapattınız, baskıladınız, bir taraftan da döviz satışları devam etti, ondan sonra alternatif araçlara gittiler, otomobil aldılar, emlak kaldılar. İnşaat- maliyet endekslerindeki artış yüzde 120, yüzde 150; konut fiyatlarındaki artış yüzde 500, yüzde 1.000 yani buradaki hikâyeyi polisiye tedbirlerle önleyemezsiniz. Tabii ki gerekli denetimler yapılacak, itirazımız yok ama esas itibarıyla ‘Ceza keserek denetim yapalım, onları caydıralım’. Vatandaşlar barınma için ev almadı, elinde parası olan insanlar yatırım aracı olarak aldı çünkü başka türlü parasının değerini koruyamıyor. Ekonominin işleyişinde kurallar var, o kurallara göre ekonomiyi işletmezseniz insanlar bir biçimde alternatif yollara gider, alternatif araçlara giderler. 

Bir de diğer taraftan şunu da söylemek lazım: Piyasalarımız eksik rekabetçi bir yapıda. Türkiye’nin birçok sektöründe tekelci ya da oligopolist yani az sayıda firmanın ekonomiye egemen olduğu bir piyasa yapısı var, bunun üzerinden şekilleniyor birçok şey. Geçmişte de var, hatırlarsınız 2018 yılında da zamanın bakanı tuttu, bütün firmalara talimat verdi, dedi ki: ‘Herkes yüzde 100 indirim yapacak şeyde, bununla fiyatlarla, enflasyonla mücadele edeceğiz’. Mücadele oldu mu, indi mi? İnmedi, inmez ki. Önemli olan o kuralları işletmek, önemli olan ekonominin kuralları, piyasanın işleyişi. Elbette şunu söylemek istemiyorum: Piyasaya tabii ki müdahale olacak, piyasada denetleyici, düzenleyici fonksiyonlar var, tabii ki piyasa kendi başına boş bırakılmayacak, gerektiği zaman müdahaleler olacak, gerektiği zaman planlama yoluyla müdahale edeceksiniz, stratejik hedefleriniz olacak ama esas itibarıyla piyasanın bir işleyişi var. Onu iyi işletmek zorundasınız, rekabetçi yapıları oluşturmak zorundasınız.”